همانطور که از عنوان کتاب حاضر برمیآید، این کتاب مقدمهای است بر دانش ساخت واژه و ساختمان آن؛ از اینرو عنوان ساختواژه را برای آن برگزیدهایم که بهجای صرف و ساخت واژه بهکار میرود. این انتخاب به دو دلیل بوده است: نخست اینکه عنوان صرف، مبحث صرف در زبان عربی را به ذهن متبادر میکند که در تقابل با نحو در آن زبان است و به ساخت واحدهای کوچکتر از جمله اختصاص دارد؛ دوم اینکه عنوان ساخت واژه تنها به فرآیندهای واژهسازی اختصاص دارد. این در حالی است که ساختواژه دانشی فراتر از بررسی فرآیندهای واژهسازی است و بخش اعظم آن به ساختمان درونی واژهها اختصاص دارد و در نهایت به رشد و گسترش آگاهی ما از سازوکار زبان و نیز توسعۀ نظریۀ زبانی کمک میکند. ساختواژه شاخهای از زبانشناسی است که الگوهای شکلگیری کلمه را در زبان مطالعه میکند و در صدد قاعدهمند کردن الگوهای قابل مشاهدهای است که دانش متکلمان آن زبان را شکل میدهد.
هدف از این کتاب معرفی دانش ساختواژه و تبیین جایگاه آن در رابطه با دیگر حوزههای دانش زبانشناسی برای دانشجویان دورۀ کارشناسی در رشتۀ زبانشناسی است. توقعی که از دانشجویان و مخاطبان این کتاب میرود آن است که مفاهیم و واژگان تخصصی مورد نیاز برای مطالعۀ ساختواژه را از منظری تحلیلی- انتقادی فراگیرند. همچنین کوشش شده است تا با ارائۀ دادههای گوناگون از زبانهای متنوع، مخاطبان این کتاب را با پدیدههای جالب ساختواژی آشنا کنم، هرچند که منطقاً عمده دادههای خود را از زبان فارسی برگزیدهایم.
به این منظور کتاب حاضر به دو بخش تقسیم شده است: بخش اول که به مفاهیم پایه در ساختواژه میپردازد شامل هفت فصل است که خواننده را با تعریف دانش ساختواژه آشنا میکند، تاریخچۀ مختصری از این گرایش مطالعاتی به دست میدهد، جایگاه دانش ساختواژه را در نظریۀ دستور معرفی میکند و مفاهیم پایهای چون واژه و تکواژ را که در سراسر کتاب به کرات استفاده خواهد شد، تعریف میکند و سپس فرآیندهای واژهسازی را معرفی میکند. در بخش دوم این کتاب به رویکردهای نظری مختلفی که تاکنون به ساختواژه طرح شدهاند اشاره میشود و به زبان ساده سازوکارهای نظری مورد توجه و استناد در هر رویکرد به اختصار شرح داده میشود، مفهوم پایۀ زایایی در ساختواژه توضیح داده میشود، رابطۀ ساختواژه با رویکرهای تاریخی و لزوم این نوع بررسیها طرح و توضیح داده میشود، در پایان نیز ارتباط این گرایش از دانش زبانشناختی و دانش ردهشناسی بررسی میشود تا در پرتو آن بتوان دربارۀ ردۀ ساختواژی زبان فارسی سخن گفت. هر فصل دارای تمرینهای مرتبطی است که برای ایجاد فضای «کارگاهی» در کلاس ساختواژه طراحی شدهاند. این تمرینها در پاسخ به نیاز قدیمی دانشجویان زبانشناسی به تحلیل دادههای واقعی و قادر ساختن آنها به تجزیه و تحلیل جدی مسائل صرفی اضافه شدهاند.
باید به این نکته توجه داشت که این کتاب، مقدمهای بر ساختواژه است و با تکیه بر دادههای صرفاً فارسی نگاشته نشده است و در سراسر متن از زبانهای مختلف شاهد و مثال ذکر شده است. همچنین یادآوری این نکته نیز ضروری است که این کتاب صرفاً به نظریۀ ساختواژه نمیپردازد و نظریههای ساختواژی و کاربرد آنها در تحلیل زبان فارسی تنها قسمتی از مطالب و مباحث بخش دوم کتاب است که به اختصار و به زبان ساده شرح داده میشوند تا خواننده را از سازوکارهای نظری و تحلیلی هر رویکرد مطلع سازد.
آنچه این کتاب را از سایر نمونههای مشابه و مرتبط متمایز میکند استفاده از نمونههای عمدتاً فارسی در شرح و توضیح مطالب نظری است که در کتاب طرح شده است. حتی گاهی برای توضیح مطالبی نظیر تبدیل از نمونههای نظم و نثر در ادبیات فارسی هم استفاده شده است تا کاربرد این مفاهیم نظری بهطور عملی در آنها نیز بررسی شود. به این ترتیب خواننده درمییابد که چگونه میتوان از فرآیندهای واژهسازی در متون ادبی نیز استفاده کرد و حتی از برخی از آنها به مثابه ابزاری سبکی استفاده کرد.